Historisch

De kleine vallei van de Handzamevaart als arm van de IJzer in het landschap is van cruciaal belang bij overstrominen. Sinds 1775 is de Handzamevaart rechtgetrokken, gekanaliseerd en bedijkt om als transportkanaal dienst te doen. Aanvankelijk heeft ze nog enkele bochten maar vanaf de IJzeren Brug bij Vladslo gaat ze bijna kaarsrecht naar Diksmuide toe.

Stroomafwaarts van Vladslo staan er op de dijken bij de Handzamevaart nog vrij aaneengesloten bomenrijen die de loop van de vaart accentueren in het landschap en elders resten slechts kleine bomenrijen of alleenstaande bomen van de vroegere bomenrijen langs de vaart.

Ter hoogte van Zarren komt de Oude Zarrenbeek (eveneens rechtgetrokken) in de vallei van de Handzame, het historisch permanent graslandgebruik en het vochtige milieu zorgen voor een zeer rijke vochtminnende flora van lagere plantensoorten. Tegelijk vormen deze uitgestrekte graslanden een belangrijk biotoop voor avifauna dankzij de waterrijke omgeving en de natuurlijkheid van het systeem.

Visueel

Je hebt kleine percelen en dijken die vaak worden afgebakend door vegetatie, hoog- en laagstammig, ook de verhoogde bedding van de trein zorgt voor een duidelijke grens. Het historisch permanent graslandgebruik en het vochtige milieu zorgen voor een zeer rijke vochtminnende flora van lagere plantensoorten. Tegelijk vormen deze uitgestrekte graslanden een belangrijk biotoop voor avifauna (vogelkunde) dankzij de waterrijke omgeving en de natuurlijkheid van het systeem.

Door de afwezigheid van bebouwing en perceelsrandbegroeiing heeft men in de vallei een uitgesproken open landschap dat sterk contrasteert met het meer gesloten en bebouwde landschap aan de valleigrenzen.

Ruimte en structuur

De Handzamevallei vormt een lange tongvormige polderinsnijding die de grens vormt tussen zandig Vlaanderen ten noorden en zandlemig Vlaanderen ten zuiden ervan. De polderinsnijding van de Handzame(vaart) wordt breder naar de Ijzer toe omdat er daar twee aparte waterlopen zorgen voor de afwatering: de Handzamevaart loopt in westelijke richting naar Diksmuide en de Camardebeek loopt lang de Zijdelingstraat in noordwestelijke richting naar Beerst. De laatst genoemde zorgt voor de afwatering van enkele noordelijke zijbeken: de Kamarde-, de Molen-, Vladsohof-, Groene- en Kerkebeek. De Handzame heeft tussen Handzame en de Barisdamhoeve nog een sterk meanderende en natuurlijke loop in een smalle vallei met uitgesproken valleiranden.

Handzamevaart als structuurdrager, met de treinlijn tussen Diksmuide en Kortemark als scherpe grens. In  de vallei lopen geen wegen tenzij wegen met een noord-zuid oriëntatie die de Handzame kruisen. Ze liggen vaak iets hoger dan de omgeving en hun talud verdeelt de vallei visueel in compartimenten. De Steenstraat tussen Werken en Zarren is een oude Romeinse weg. Langs de valleigrenzen volgen wegen de loop van de vallei en van daaruit vertrekken enkele kleinere, smalle veelal onverharde wegen die in de vallei dood lopen.

Geologie

Quartair

                Holoceen

                                   Zand en Klei

Fysisch

In deze vallei kan de natuur nog zijn vrije gang gaan.

Vrij regelmatig overstroomt het Handzamebroek op een oppervlakte van tientallen hectaren. Het is een uniek gebied met een ooit kronkelende Handzamevaart waar heel wat watervogels en steltlopers verblijven.

De vallei is veel meer dan een overwinteringsgebied voor waterwild en heel waardevol voor roofvogels. Behalve vogels vind je er ook de typische planten van een valleigebied, je ziet er onder meer de grote vossenstaart, en zijn verwant, de geknikte vossenstaart.

De vossenstaart is een vroegbloeiende grassoort die, in mei en juni, de velden met roomwitte tot paarse bloeiwijzen kleurt.

Bodem

Volgens de bodemkaart liggen in de vallei vooral kleigronden die, door hun lage ligging vlakbij de waterloop, zeer natte bodemcondities kennen. Daarom liggen deze landbouwgronden reeds eeuwen grotendeels onder grasland (zowel hooi- als weiland). In de percelen zorgen zogenaamde 'laantjes' voor de afwatering naar grachten rond de percelen.

De grachten zelf vormen een biotoop voor water- en moerasvegetatie. Het perceleringspatroon vertoont stroomopwaarts van Betoosterse Broeken bij Werken smalle percelen dwars op de algemene oost-westoriëntatie van de Handzamevallei; verder stroomafwaarts wordt het een zeer grillig patroon met onregelmatige perceelsvormen. Waar zijbeken in de vallei van de Handzame komen, heeft men een uitloper van grasland langs die zijbeek. Lokaal staan er resten van perceelsrandbegroeiing bestaande uit knotbomen, houtkanten, struiken.